«Η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή ως εναλλακτικού μέσου επικοινωνίας παιδιού με κινητική αναπηρία και δυσκολίες στην εκφορά του λόγου.»

Λυμπούδης Βασίλης

Καθηγητής Πληροφορικής στο ΕΕΕΕΚ Κατερίνης  e- mail:billstatus@mail.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Αν και η ομιλία είναι ο καλύτερος και ο πιο συνήθης τρόπος επικοινωνίας, εν τούτοις είναι γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος του ανθρώπινου πληθυσμού δεν μπορεί να επικοινωνήσει με τη βοήθεια της ομιλίας.

Τα άτομα που δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τη δική τους ομιλία, αποζητούν έναν τρόπο να υποσκελίσουν το πρόβλημά τους, χρειάζονται επομένως ένα εναλλακτικό σύστημα επικοινωνίας διαφορετικό από την ομιλία. Έτσι έχουν αναπτυχθεί συστήματα που βασίζονται στη νοηματική γλώσσα, ή που κάνουν χρήση εικόνων, γραφικών συμβόλων και εικονιδίων συνιστώντας έτσι τις λεγόμενες συμβολικές ή μη φυσικές γλώσσες επικοινωνίας. Οι τελευταίες συνδέονται άμεσα με τη χρήση βοηθημάτων που βασίζονται στη χρήση υπολογιστή και εξειδικευμένου λογισμικού, ώστε να υλοποιείται η λεγόμενη επικοινωνία δια μέσου υπολογιστή (computer mediated communication – CMC).

Είναι γεγονός, ότι στον τομέα της εκπαίδευσης, τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, έχουν γίνει πολύ σημαντικές προσπάθειες για ένταξη στη δημόσια εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες. Φυσικά είναι απαραίτητο να συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια προκειμένου να διασαφηνιστούν οι στόχοι της εκπαίδευσης αυτών των μαθητών και να σχεδιαστούν κατάλληλα προγράμματα που θα υποστηρίζονται και από την απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή.

Η εργασία μου επιχειρεί μια προσέγγιση στην αποτελεσματική ενσωμάτωση των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες. Η αναγκαιότητα για την εισαγωγή των ΤΠΕ σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, σπάει τα εμπόδια μειονεξίας και φέρνει τα άτομα με ειδικές ανάγκες πιο κοντά στην ένταξη τους στην εκπαιδευτική κοινότητα και την κοινωνική τους ενσωμάτωση, με επιτυχία. Παράγοντας για την επιτυχία αυτή, είναι η αλλαγή του ρόλου του εκπαιδευτή, η δημιουργία ενός υποστηρικτικού μηχανισμού από την πολιτεία, διάθεση πόρων, επαγγελματική κατάρτιση και επιμόρφωση των εκπαιδευτών, σωστό προγραμματισμό και αξιολόγηση.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Ειδική Αγωγή, κινητικά προβλήματα, υπολογιστής, γλώσσα, επικοινωνία, σύμβολο, τεχνολογία.

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Υπάρχουν πάνω από 750 εκατομμύρια άτομα στον κόσμο που ανήκουν στην κατηγορία των ατόμων με ειδικές ανάγκες (ή αναπηρία). Στην Ελλάδα ένα στα δέκα παιδιά είναι άτομο με ειδικές ανάγκες. Από τα κύρια εμπόδια που αντιμετωπίζουν τα άτομα με ειδικές ανάγκες είναι η αρνητική στάση και η προκατάληψη της κοινωνίας.

Πρέπει  να αλλάξουν στερεότυπα, νοοτροπίες και συμπεριφορές που οδηγούν στον αποκλεισμό.

Ο σεβασμός στη διαφορετικότητα και η ίση μεταχείριση πρέπει να διαμορφώνουν την πραγματικότητα που αντανακλάται στην καθημερινή ζωή όλων των πολιτών. Είναι σημαντική ευκαιρία για να αποδειχθούν όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με τις ειδικές ανάγκες. Πρέπει να γίνει συνείδηση σε όλους ότι οι πολιτικές και τα προγράμματα για αυτά τα άτομα αποτελούν διάσταση της κοινωνικής ανάπτυξης την οποία καλούνται όλοι, πολίτες και πολιτεία, να στηρίξουν και να ενισχύσουν. Αποτελούν πολύτιμη δύναμη της κάθε οργανωμένης, δημοκρατικής και πολιτισμένης κοινωνίας η οποία οφείλει να προσφέρει στους πολίτες της, την ισότητα ευκαιριών. Απαιτείται μία πολύπλευρη στρατηγική που να επικεντρώνεται στο δικαίωμα των ατόμων με ειδικές ανάγκες να συμμετέχουν πλήρως και ισάξια στην ενεργό κοινωνία, σε όλες τις μορφές της και σε όλα τα επίπεδα.

Ο ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Την τελευταία δεκαετία έχει αναπτυχθεί ένας σημαντικός αριθμός υπολογιστικών περιβαλλόντων που έχουν ως στόχο την υποστήριξη των μαθητών κατά τη διαδικασία οικοδόμησης και έκφρασης των γνώσεών τους σε διάφορα γνωστικά αντικείμενα αλλά και στα πλαίσια διεπιστημονικών δραστηριοτήτων διερεύνησης και μοντελοποίησης. Αυτά στηρίζονται στα πολυμέσα. Με τον όρο αυτό αποδίδεται η συγκέντρωση και παρουσίαση, σε ενιαίο μέσο (κατά κανόνα τον υπολογιστή), πολλών και διαφορετικών μορφών πληροφορίας. Μερικές εφαρμογές που αξίζει να αναφερθούν είναι οι παρακάτω:

       • Προσομοίωση (Simulation). Μια εκπαιδευτική προσομοίωση μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να καταλάβουν καλύτερα ένα πραγματικό σύστημα, μια διεργασία ή ένα φαινόμενο. Μέσα από σκόπιμα επινοημένα δεδομένα οι προσομοιώσεις μπορούν να βοηθήσουν τους μαθητές να αντιμετωπίσουν και να λύσουν προβλήματα, να λάβουν αποφάσεις και να παρατηρήσουν αποτελέσματα.

• Εργαστήρια που στηρίζονται σε μικρο-υπολογιστές (microcomputer – based laboratories: MBLs ). Τα ΜΒL επιτρέπουν στους μαθητές να συλλέξουν ένα μεγάλο ποσό πληροφοριών, που μετά μπορούν γρήγορα να μετατραπούν σε γραφικές αναπαραστάσεις.  

• Εφαρμογές του Διαδικτύου (Internet/ World Wide Web). Το μεγαλύτερο όφελος για την Εκπαιδευτική Κοινότητα από αυτή την εφαρμογή, είναι η δυνατότητα εύρεσης πληροφοριών και επικοινωνίας με άλλους. Όλες οι πηγές του Διαδικτύου είναι διαθέσιμες στους δασκάλους των φυσικών επιστημών. Η πρόκληση είναι το να βρει κανείς τους τρόπους να τις χρησιμοποιήσει έξυπνα και σοφά.  

Έτσι λοιπόν κάποια από αυτά τα λογισμικά δίνουν έμφαση στην υποστήριξη της μαθησιακής διαδικασίας διευκολύνοντας διάφορους τρόπους έκφρασης και οικοδόμησης της γνώσης, όπως ρεαλιστικές ή λιγότερο ρεαλιστικές προσομοιώσεις (Δημιουργός μοντέλων, Modellus, Stella, Μ.Α.Θ.Η.Μ.Α.) ή σημασιολογικά δίκτυα στατικού χαρακτήρα (Inspiration, SemNet, MindMap, CLASS, Decision Explorer, Axon Idea), ενώ άλλα ασχολούνται περισσότερο με την υποστήριξη συνεργατικών δραστηριοτήτων μάθησης (CSILE. Belvedere, CoVis, ΟΔΥΣΣΕΙΑ) κάνοντας ευρεία χρήση των υπηρεσιών του Διαδικτύου. Πρόσφατα δείχνεται ότι εφαρμογές Νέων Τεχνολογιών μπορούν να υποστηρίξουν και να εμπλουτίσουν όψεις των εργαστηριακών πρακτικών. Ένα τέτοιο παράδειγμα εφαρμογής πολυμέσων θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη διδασκαλία της χημείας. Οι μαθητές μπορούν να εκτελέσουν διάφορα πειράματα όπως π.χ. ο ιονισμός του αλατιού στο νερό ή να καθορίσουν την οξύτητα διάφορων ενώσεων κτλ. Τα μαθήματα επιτρέπουν στους μαθητές να εκτελέσουν διάφορες διαδικασίες και να πάρουν αποφάσεις σχετικές με τα πειράματα, που θα ήταν πολύ πιο δύσκολο να γίνουν σε πραγματικό περιβάλλον εργαστηρίου.

Όλα τα προαναφερθέντα λογισμικά χρησιμοποιούν τον υπολογιστή ως γνωστικό εργαλείο (cognity tool) που μπορεί να συντελέσει με ουσιαστικό τρόπο ώστε να υποστηριχθούν και να αναδειχθούν οι γνώσεις που δεν έχουν οικοδομηθεί πλήρως ή βρίσκονται σε λανθάνουσα μορφή. Τα γνωστικά εργαλεία είναι κατασκευές που επιτρέπουν στο χρήστη τους να αποσαφηνίσει, να καταστήσει ξεκάθαρα και να συζητήσει σκέψεις με τη βοήθεια μιας διεπιφάνειας χρήσης υπολογιστή. Τα γνωστικά εργαλεία επεκτείνουν τις γνωστικές ικανότητες των ανθρώπινων όντων στη σκέψη, στην επίλυση προβλήματος και στη μάθηση, και εάν είναι ορθά σχεδιασμένα και υλοποιημένα, μπορούν να ενεργοποιήσουν και να υποστηρίξουν γνωστικές και μεταγνωστικές στρατηγικές μάθησης .  

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΕ ΜΑΘΗΤΕΣ ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ( Μ.Ε.Α ).

Πολλά είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ένας εκπαιδευτικός σε μια τάξη ειδικού σχολείου, τα κυριότερα από αυτά αναφέρονται παρακάτω.  

1. Μερικές φορές η επικοινωνία με το μαθητή είναι από δύσκολη έως ανύπαρκτη, είτε γιατί απλώς ο μαθητής δεν συγκεντρώνεται ή γιατί δεν μπορεί να μιλήσει.  

2. Οι μαθητές στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα χέρια τους και έτσι δεν μπορούν να ακολουθήσουν τις καθιερωμένες μεθόδους για να φτιάξουν εργασίες και να εξασκηθούν, ώστε να εμπεδώσουν την ύλη τους (Joseph 1984, Kucera 1993).  

3. Πολλοί μαθητές έχουν μειωμένες τις αισθήσεις της ακοής και της όρασης με αποτέλεσμα να γίνεται δύσκολη η μετάδοση του μαθήματος (Kucera 1993).  

4. Πολύ συχνά το ενδιαφέρον των παιδιών είναι μειωμένο λόγω ψυχολογικών προβλημάτων.  

5. Η διδασκαλία παιδιών με προχωρημένες αναπηρίες απαιτεί μια συνεχή αλληλεπίδραση του εκπαιδευτικού με το μαθητή με αποτέλεσμα ο χρόνος να μην είναι σχεδόν ποτέ αρκετός για να ολοκληρωθεί η εκπαιδευτική διαδικασία (Brulle κ.α. 1983).  

6. Στη διδασκαλία παιδιών με ειδικές ανάγκες ο καθηγητής πρέπει να επισημάνει τρία βασικά σημεία (Kucera 1993).  

7. Όλοι οι μαθητές με ή χωρίς ειδικά προβλήματα, έχουν εξατομικευμένες ανάγκες και αναζητήσεις και μαθαίνουν καλύτερα όταν διδάσκονται από την βάση των πραγμάτων.  

8. Οι μαθητές με ειδικά προβλήματα έχουν καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια για να φτάσουν στο σημείο που βρίσκονται και επιθυμούν να μην κρίνονται σύμφωνα με τα αναγνωρισμένα πρότυπα ακαδημαϊκής επιτυχίας.

9. Δεν πρέπει να ταυτίζεται η τυχόν αναπηρία με ολική ανικανότητα. Αυτού του είδους η κοινωνική αντίληψη έχει στερήσει από νέους ΜΕΑ ευκαιρίες για σωστή εκπαίδευση και καριέρα της επιλογής τους.  

Η ΛΥΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Αρκετές φορές απάντηση στις παραπάνω προκλήσεις δίνουν οι νέες τεχνολογίες. Πολλές φορές παιδιά ΜΕΑ έχουν το χάρισμα και τη δύναμη να διαπρέπουν ακόμη και σε κανονικά σχολεία. Πόσα όμως από αυτά χάνονται; Πόσα θα ξεχώριζαν άραγε με σωστή παιδεία; (Whitmore 1981).

Η τεχνολογία των υπολογιστών παλαιότερα είχε να υποσχεθεί λιγότερα στους ανθρώπους με ειδικά προβλήματα σε σχέση με τους υπόλοιπους. Έτσι η τεχνολογία συχνά προσπερνούσε ένα μέρος του πληθυσμού για το οποίο θα ‘πρεπε πρωταρχικά να μεριμνά. Οι καινοτομίες στην χρήση των υπολογιστών όμως σήμερα, προσφέρουν στους ανθρώπους με κινητικά προβλήματα αυξημένες ευκαιρίες για μάθηση. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να εκμεταλλεύονται αυτές τις εφαρμογές χωρίς να προβληματίζονται ιδιαίτερα με την τεχνολογία (Joseph 1984).

Πολλές είναι οι έρευνες που αναφέρονται στην εφαρμογή των υπολογιστών για την διδασκαλία μαθητών ΜΕΑ. Το 1984 σε ένα ειδικό σχολείο (ΤΕΕ) στο Wisconsin των ΗΠΑ μελετήθηκε μοντέλο εκπαίδευσης (Joseph 1984) που έλαβε υπόψη τα παραπάνω προβλήματα.

Τα συμπεράσματα που έβγαλαν ήταν τα εξής:  

1. Οι υπολογιστές είναι αποτελεσματικό εργαλείο των εκπαιδευτικών. Θα πρέπει να επιδιώκουν την χρήση του υπολογιστή, όπως θα χρησιμοποιούσαν οποιοδήποτε οπτικοακουστικό μέσο διδασκαλίας στην τάξη.  

2. Οι μαθητές με ειδικές ανάγκες μπορούν να προσαρμοστούν και να επωφεληθούν από εκπαιδευτικά μοντέλα βασισμένα στον υπολογιστή , όταν αυτά είναι κατάλληλα σχεδιασμένα ώστε να εκπληρώνουν τις ανάγκες τους.  

3. Η ανά κλάδο ανάπτυξη μοντέλων βασισμένων σε υπολογιστές που εξυπηρετούν ορισμένες κατηγορίες χρηστών είναι και πραγματοποιήσιμη αλλά έχει και πρακτικό ενδιαφέρον.  

Σε άλλη έρευνα (Ball & Stanley 1985) μελετήθηκε η αντίδραση και η προσαρμογή παιδιών με ειδικές ανάγκες (ΜΕΑ) σε εκπαιδευτικές εφαρμογές που διέθεταν διαδραστικότητα του χρήστη με ένα πάτημα στο πληκτρολόγιο (single stroke). Έγινε σύγκριση επίσης με την αντίστοιχη συμπεριφορά και προσαρμογή παιδιών χωρίς φυσικά προβλήματα. Τα αποτελέσματα ήταν θετικά σε σχέση με τη γνωστική ανάπτυξη και η ακολουθία σκέψεων ήταν η ίδια και στις δύο κατηγορίες μαθητών, με μόνη διαφορά στον χρόνο αντίδρασης που ήταν μεγαλύτερος στην περίπτωση μαθητών ΜΕΑ.

Μελέτες που αναφέρονται στον επιπλέον χρόνο που καταναλώνει ο εκπαιδευτικός για την διδασκαλία μαθητών ΜΕΑ σε κανονική τάξη έδειξαν (Brulle κ.α. 1983) : Ο χρόνος που διαθέτει ο καθηγητής για το παιδί με ειδικές ανάγκες είναι μεγαλύτερος κατά 2% από αυτόν που διαθέτει για το άλλο παιδί, και είναι αρκετά υπολογίσιμος αν υπάρχουν περισσότερα από ένα παιδιά ΜΕΑ στην τάξη. Όλα αυτά βέβαια με την προϋπόθεση ότι ο μαθητής ΜΕΑ δουλεύει σε συνεργασία με κάποιο συμμαθητή του. Στις ΗΠΑ λειτουργούν προγράμματα για παιδιά ΜΕΑ (Butt κ.α. 1994). Υπάρχουν προτάσεις για ατομικά εκπαιδευτικά προγράμματα (Individual Education Programmes IEPs) για παιδιά ΜΕΑ, προσαρμοσμένα στις δυσκολίες τους, στο νοητικό τους επίπεδο και στο αναλυτικό πρόγραμμα. Εκεί έχει δημιουργηθεί ειδικός οδηγός για την διδασκαλία ειδικών μαθητών και μάλιστα ειδικά για το μάθημα της χημείας “Teaching Chemistry to Children with disabilities”(Kucera 1993). Σε αυτόν μεταξύ άλλων αναφέρονται:  

• Θα πρέπει να υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι εξέτασης για παιδιά που δεν μπορούν να λάβουν μέρος σε γραπτές εξετάσεις. Ο υπολογιστής δίνει λύση σ’ αυτό. Πρέπει να υπάρχει σωστή εκπαίδευση για να εξοικειωθούν οι μαθητές με τους υπολογιστές και να ξεπεράσουν τους φραγμούς που έχουν για την χρήση νέων τεχνολογιών (Kucera 1993). .  

• Οι μαθητές δεν μπορούν σχεδόν καθόλου να χρησιμοποιήσουν τα χέρια τους, έτσι συσκευές που χρησιμεύουν για την εισαγωγή (input) δεδομένων στον υπολογιστή είναι απαραίτητες. Σε αρκετές περιπτώσεις οι συνηθισμένες συσκευές εισόδου (πληκτρολόγιο , ποντίκι) πρέπει να αντικατασταθούν. Το ποντίκι πολύ συχνά αντικαθίσταται με επιτυχία από το track ball και επίσης μπορεί να γίνει εισαγωγή δεδομένων φωνητικά (voice input).  

• Στις πειραματικές διαδικασίες στο εργαστήριο, είναι απαραίτητο ο παρασκευαστής ή ο βοηθός εργαστηρίου να βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με το μαθητή. Βολεύει επίσης η συνεργατική διαδικασία μάθησης στο εργαστήριο. Τα παιδιά με ειδικές ανάγκες, λόγω της σχεδόν ανύπαρκτης κίνησης των χεριών, δουλεύουν πάντα με συνεργάτη κάποιο μαθητή ο οποίος χειρίζεται τα υλικά και όργανα του πειράματος.

Ο υπολογιστής και οι εφαρμογές του είναι το ισχυρότερο εργαλείο που βοηθά τα άτομα ΜΕΑ να εκφρασθούν, να ενταχθούν στην τάξη και να μάθουν. Η κύρια αιτία γι’ αυτό είναι η (hands on) επαφή με την τεχνολογία (Holzberg 1994). Τα παιδιά ΜΕΑ έλκονται από τις εφαρμογές. Παιδιά που με τον παραδοσιακό τρόπο διδασκαλίας έχουν την αντιμετώπιση “εμένα τι με νοιάζει” , “δεν ανακατεύομαι” , με τις εφαρμογές πολυμέσων και γενικότερα τον υπολογιστή ωθούνται στο να διαβάσουν με σκοπό να λειτουργήσουν το πρόγραμμα. Επιπλέον εκτός από την ατομική έκφραση είναι και μέσο που τους ενθαρρύνει να δουλέψουν με τους συμμαθητές τους. Στο εργαστήριο πληροφορικής δεν υπάρχουν ανισότητες και ειδικές ανάγκες. Εκεί τα παιδιά νοιώθουν έξυπνα και ισότιμα. Η τεχνολογία βοηθά τους μαθητές ΜΕΑ να ελευθερώσουν την βαθιά κρυμμένη μέσα τους δύναμη νόησης και αντίληψης. Η κατά διαστήματα χρήση προσομοιώσεων του εργαστηρίου και διαφόρων πειραμάτων, αν και αποτελούν ειδική μεταχείριση για μαθητές ΜΕΑ, ωφελούν στο ότι πλησιάζουν τους εκπαιδευτικούς στόχους, επιτρέποντας στο μαθητή να πειραματίζεται. Ο υπολογιστής στο εργαστήριο ανοίγει νέους δρόμους προσέγγισης σε μεγάλο φάσμα εκπαιδευτικών εμπειριών (Weld 1990).

Τα κύρια εμπόδια στην χρήση Η/Υ από ειδικά άτομα είναι: το μεγάλο κόστος των εξαρτημάτων, η έλλειψη σωστής καθοδήγησης και το ότι το μεγαλύτερο πλήθος των εφαρμογών έχουν γίνει για να χρησιμοποιούνται από ανθρώπους χωρίς αναπηρίες (Joseph 1984). Έτσι οι μαθητές ΜΕΑ έχουν λίγες επιλογές διαδραστικών εφαρμογών με τον υπολογιστή. Πολλές φορές τους δίνονται απλοϊκές εφαρμογές μειώνοντας έτσι την ευκαιρία να ενισχύσουν την μάθησή τους με τον υπολογιστή. Ευτυχώς με την πρόοδο της τεχνολογίας αυτή η αντίληψη αποβάλλεται σταδιακά (Ryba κ.α. 1995). Έτσι έχουν δημιουργηθεί σύγχρονες περιφερειακές συσκευές καθώς και εξειδικευμένο λογισμικό (εκμάθησης , ανάγνωσης , γραφής , επεξεργασίας κειμένου κ.α.) . Η τεχνολογία βέβαια από μόνη της δεν κάνει τη διαφορά. Το πάντρεμά της όμως με τη σωστή εκπαιδευτική στρατηγική δίνει στα παιδιά ΜΕΑ ευκαιρίες για συμμετοχή. Αν ένας μαθητής μπορεί να γράψει μόνο με το πάτημα ενός κουμπιού και δεν μπορεί να γυρίζει τις σελίδες ενός βιβλίου, τότε ο καθηγητής θα πρέπει υποχρεωτικά να γνωρίζει εκπαιδευτικές στρατηγικές με νέες τεχνολογίες ώστε να μπορεί να του δώσει ίσες ευκαιρίες με τους συμμαθητές του (Holzberg 1994).

Από τα προηγούμενα λοιπόν, συνοψίζοντας μπορεί κανείς να πει ότι, οι πολυμεσικές εφαρμογές ανοίγουν δρόμους προς τη μάθηση για τους μαθητές ΜΕΑ αλλά και για τους εκπαιδευτές τους. Οι τελευταίοι αποκτούν ιδιαίτερες ικανότητες κατασκευάζοντας προγράμματα και δουλεύοντας με τα παιδιά. Οι νέες τεχνολογίες βοηθούν τους μαθητές ΜΕΑ να δουν με περισσότερο ενθουσιασμό τη μάθηση, να αποκτήσουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και αναγνώριση συμβάλλοντας συγχρόνως στην γνωστική τους ανάπτυξη (Ryba κ.α. 1995). Ίσως η διδασκαλία με υπολογιστή τελικά να βοηθήσει μαθητές που τα καθιερωμένα εκπαιδευτικά μοντέλα απέτυχαν να εκπαιδεύσουν.

Συστήματα Εναλλακτικής και Επαυξητικής Επικοινωνίας

Τα συμβολικά συστήματα επικοινωνίας, ένα από τα οποία μπορεί να θεωρηθεί και η ίδια η γραφή, υπήρξαν πάντοτε αναγκαία συμπληρώματα της γλώσσας. Για ορισμένα όμως τμήματα του πληθυσμού, τα συμβολικά συστήματα επικοινωνίας προέκυψαν να είναι ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας, και ειδικές τεχνικές και τεχνολογία κατασκευάστηκε για την υποστήριξη του σκοπού αυτού, που ποικίλουν σε ιδιότητες όσο ποικίλουν και οι κατηγορίες ατόμων που χρειάζονται τα συστήματα αυτά.

Στις περιπτώσεις που ένα άτομο δεν δύναται να επικοινωνήσει με άλλα άτομα παρά μόνο μέσω του συμβολικού συστήματος, αναφερόμαστε σε συστήματα Εναλλακτικής Επικοινωνίας (Alternative Communication). Το σύστημα αντικαθιστά το λόγο.

Στις περιπτώσεις που το σύστημα χρησιμοποιείται για να υποβοηθήσει το λόγο γενικά ή σε περίπτωση που ο λόγος πλήρως αποτύχει, αναφερόμαστε στα συστήματα Επαυξημένης Επικοινωνίας (Augmentative Communication).

Στα συμβολικά αυτά συστήματα, όπως και σε κάθε συμβολικό σύστημα τα σύμβολα μπορούν να γίνονται αντιληπτά μέσω κάποιων από τις αισθήσεις, κυρίως την όραση, την ακοή και την αφή.

Καθώς συχνά τα κατασκευασμένα συστήματα αφορούν και τις δύο περιπτώσεις, αναφερόμαστε σε αυτά με το γενικότερο όρο Συστήματα Επαυξητικής και Εναλλακτικής Επικοινωνίας.

Η Υποβοηθούμενη επικοινωνία (Aided Communication) συμπεριλαμβάνει όλες τις μορφές επικοινωνίας όπου η γλωσσική έκφραση παρουσιάζεται με φυσική υπόσταση πέρα από το χρήστη. Πίνακες επιλογής, συνθέτες ομιλίας, υπολογιστικά συστήματα, κάθε βοήθημα επικοινωνίας ανήκει στην κατηγορία αυτή. Η έννοια αποδίδεται από ένα σύμβολο που δεν παράγεται από τον χρήστη αλλά επιλέγεται.

Χρήστες συστημάτων ΕΕΕ είναι όλοι όσοι παρουσιάζουν για οποιαδήποτε αιτία αδυναμία επικοινωνίας μέσω του λόγου. Η αδυναμία αυτή είναι δυνατόν να έχει προκύψει από ποικίλες αιτίες, νοητικές και σωματικές. Από σοβαρά σωματικά προβλήματα και αναπηρία σε κατά τα άλλα νοητικά ικανά ή ευφυή άτομα ή αντιστρόφως εξαιτίας σοβαρής νοητικής καθυστέρησης σε άτομα σωματικά ικανά.

Υπολογίζεται ότι περίπου το 0,5% του πληθυσμού παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα επικοινωνίας. 40% των περιπτώσεων οφείλονται σε καθαρά παθολογικά αίτια νοητική ή σωματική αναπηρία, κώφωση, ασθένειες, εγκεφαλικά, ατυχήματα, βία ή εκ γενετούς εγκεφαλική βλάβη, χειρουργικών επεμβάσεων στο λάρυγγα, μη φυσιολογική ανάπτυξη των φωνητικών χορδών κτλ. 

ΗΛΙΚΙΑ

Η ηλικία από την οποία ένας χρήστης είναι ικανός να γνωρίζει ένα συμβολικό σύστημα, εξαρτάται από τις νοητικές του ικανότητες, εξαρτάται όμως σημαντικά και από το ίδιο το σύστημα, το πόσο πολύπλοκο είναι, ή την εικονικότητα που εμφανίζει. Για την περίπτωση των ατόμων με νοητική υστέρηση ενδιαφέρει και η νοητική ηλικία. 

Εφαρμογές

Όλα σχεδόν τα συμβολικά συστήματα συνοδεύονται από μεθόδους και τεχνικές για τη χρήση τους. Άλλα από αυτά είναι εύκολα εφαρμόσιμα και απαιτούν λίγα μέσα, άλλα απαιτούν περισσότερο πολύπλοκα. Η ανάπτυξη πλέον, πληροφοριακών συστημάτων ΕΕΕ, υπήρξε επαναστατική στην βοήθεια που παρείχε.

Γενικά οι τεχνικές και οι εφαρμογές κάθε συστήματος διακρίνονται σε: 

Ø      Συμβατικής τεχνολογίας 

Ø      Απλής τεχνολογίας 

Ø      Υψηλής τεχνολογίας  

Συμβατικής τεχνολογίας ονομάζονται οι μέθοδοι όπου τα βοηθήματα υλοποιούνται με απλές μεθόδους όπως βιβλία, αντικείμενα, επικοινωνιακές κάρτες,  επικοινωνιακούς πίνακες ή επικοινωνιακά βιβλία κτλ.

Απλής τεχνολογίας είναι οι μέθοδοι όπου τα βοηθήματα συμπεριλαμβάνουν κάποιου είδους ηλεκτρονική συσκευή. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται κασετόφωνα, απλοί διακόπτες που συνδέονται με αυτά κτλ. 

Υψηλής Τεχνολογίας ονομάζονται οι μέθοδοι κατά τις οποίες γίνεται χρήση βοηθημάτων που λειτουργούν βάσει εξειδικευμένων και υψηλής τεχνολογίας ηλεκτρονικών κυκλωμάτων και Η/Υ. Σε αυτές κυρίως ανήκουν υπολογιστικά συστήματα επιλογής μέσω σάρωσης (scanning) ή συνθέτες ομιλίας κτλ.

Χρησιμοποιώντας ένα επικοινωνιακό πίνακα με εικόνες, ένα παιδί επιλέγοντας με τη σειρά μια φωτογραφία του εαυτού του, τη λέξη «ΟΧΙ», βιβλία και μια Εικόνα έναστρου ουρανού, μπορεί να πει σε κάποιον ότι “δεν έχει διάβασμα για το σχολείο εκείνο το βράδυ”. Ένα άτομο που είναι τετραπληγικό αλλά κουνάει μόνο λίγο τον καρπό του, μπορεί ακουμπώντας ένα μοχλό να σημαίνει «ΝΑΙ» ή «ΟΧΙ». Το μήνυμα μπορεί ακόμα και να εκφωνείται με τις κατάλληλες συσκευές, τα λεγόμενα Βοηθήματα Επικοινωνίας με έξοδο σε Ομιλία (VOCA).

Επιπλέον, καθώς κάθε άτομο παρουσιάζει ιδιαιτερότητες ως προς τις αδυναμίες ή τις ικανότητές του, η μέθοδος ΕΕΕ που θα εφαρμοστεί πρέπει να είναι απολύτως προσαρμοσμένη στο συγκεκριμένο άτομο. Για παράδειγμα ανάλογο με το πιο χέρι μπορεί το άτομο να κουνήσει με μεγαλύτερη ευκολία, ή αν κινεί περισσότερο εύκολα τα πόδια, το σύστημα θα βασίζεται σε αυτό, όπως ένα ειδικά σχεδιασμένο αναπηρικό καροτσάκι όπου η επιλογή των εννοιών από τον αντικείμενο μελέτης θα γίνεται με τη χρήση των ποδιών. Τα αντικείμενα μελέτης επιπλέον, πρέπει να είναι πάντα φορητά και μετακινούμενα μαζί με το άτομο.

ΣΧΕΣΗ ΧΡΗΣΗΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Ένα ερώτημα που προκύπτει σχετικά με τη χρήση του υπολογιστή, είναι εάν επιβραδύνει ή ακόμα σταματάει την ανάπτυξη του προφορικού λόγου.

Όπως όμως και κάθε άλλη λειτουργία, πολύ συχνά και η ομιλία μαθαίνεται ή βελτιώνεται με την εξάσκηση. Για το λόγο αυτό, τα άτομα που χρησιμοποιούν υπολογιστή ενθαρρύνονται να μιλούν καθώς σχηματίζουν τα μηνύματα τους. Η εξάσκηση αυτή, όχι μόνο δεν επιβραδύνει, αλλά φαίνεται να βελτιώνει την ποιότητα του λόγου. Γενικότερα, είναι λανθασμένη η εντύπωση ότι η ομιλία καταργείται με τον υπολογιστή. Απεναντίας ο λόγος ενθαρρύνεται πάντα, και μάλιστα αποτελεί τμήμα των μεθόδων διδασκαλίας. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι συνδυασμοί και του λόγου και άλλων μεθόδων, κυρίως για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας του ατόμου με ξένους. Όταν βρίσκονται στο οικείο τους περιβάλλον, οι χρήστες ενθαρρύνονται να χρησιμοποιούν το λόγο σε μεγάλο βαθμό.  

Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ

Σε πρώτο στάδιο οι οικείοι του χρήστη καθώς και ο ίδιος, εάν είναι ικανός, καλούνται να ορίσουν καταλόγους με τα θέματα που πιθανόν να θέλει ο χρήστης να αναφέρει και το λεξιλόγιο σχετικά με αυτά. Στους καταλόγους αυτούς πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριλαμβάνονται λέξεις σχετικά με τις βασικές ανάγκες του χρήστη, όπως σχετικά με το φαγητό ή την προσωπική υγιεινή. Επίσης λέξεις σχετικά με τα μέρη που ο χρήστης βρίσκεται στην καθημερινή του ζωή, όπως το σπίτι, την εκκλησία, το σχολείο, ή την αγορά κτλ.

Όταν δημιουργηθούν οι κατάλογοι αυτοί, μαζί με τους οικείους του χρήστη, διαγράφουμε όσες λέξεις εμφανίζονται πολλαπλά και στη συνέχεια τις ομαδοποιούμε ανάλογα με το θέμα, όπως «συναισθήματα», «χαιρετισμοί», «πρόσωπα», «ρήματα» κτλ.

Καθώς όμως οι συνθήκες και το περιβάλλον του χρήστη μεταβάλλονται συνεχώς, με τον ίδιο τρόπο πρέπει να μεταβάλλεται κα το λεξιλόγιο.

Εκτός από τις απαραίτητες εκφράσεις, ειδικά στις περιπτώσεις που ο χρήστης είναι ικανός για αρκετά υψηλό επίπεδο επικοινωνίας, είναι σημαντικό να συμπεριλαμβάνονται στο λεξιλόγιο και λέξεις ή εκφράσεις της καθομιλουμένης ώστε η επικοινωνία να μην φαίνεται τεχνητή και να θεωρείται φυσιολογική από τρίτους.

Έρευνα που έγινε με βάση την αγγλική γλώσσα και σε άτομα μειονεκτικά και μη, έδειξε ότι οι εκατό πλέον χρησιμοποιούμενες λέξεις είναι οι παρακάτω:

Με τη λέξη «μαμά» ως χρησιμοποιούμενη το περισσότερο. Είναι φανερό ότι οι λέξεις αυτές αφορούν τις βασικές ανάγκες, τους βασικούς χώρους το άτομο και τα άτομα ή αντικείμενα που έχει ανάγκη ή του αρέσουν. 

Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΤΗΝ ΕΝΘΑΡΡΥΝΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Η εξέλιξη και επιλογή του λεξιλογίου που θα χρησιμοποιηθεί στις ασκήσεις και εικόνες του υπολογιστή είναι αντίστοιχη με την εξέλιξη του λεξιλογίου και στα παιδιά που δεν παρουσιάζουν προβλήματα.

Αρχικά, κάθε παιδί χρησιμοποιεί ένα περιορισμένο πλήθος λέξεων, που σύντομα αυξάνει και επίσης αρχίζουν να εμφανίζονται συνδυασμοί λέξεων σε μικρές προτάσεις που εξελίσσονται όλο και πιο πολύπλοκες. Τελικά σύντομα τα παιδιά αντιλαμβάνονται και χρησιμοποιούν περίπου 800 λέξεις. Είναι θεμιτό, και με τη χρήση του υπολογιστή τα παιδιά-χρήστες να περάσουν από τα ίδια συνήθη στάδια ανάπτυξης της γλώσσας, άσχετα αν αυτή είναι η ιδιαίτερη συμβολική γλώσσα που χρησιμοποιούν και όχι η συνήθης.

Όλες οι ιδέες, τα αντικείμενα, τα πρόσωπα, τα μέρη στα οποία αναφερόμαστε, αποτελούν έννοιες. Με τον προφορικό και το γραπτό λόγο εκφράζουμε μέσα από ένα κώδικα (λέξεις, γράμματα) τις έννοιες αυτές.  Για κάθε παιδί με πρόβλημα ο κώδικας αυτός, που είναι η δική του συμβολική γλώσσα, πρέπει να αντιστοιχίζει για κάθε έννοια ένα σύμβολο στον υπολογιστή που θα υποδηλώνει την έννοια και θα παραπέμπει σε αυτή. Το σύμβολο που επιτυγχάνει τη συσχέτιση με την έννοια μπορεί να είναι μια εικόνα, μια φωτογραφία, ένα βίντεο ή μια λέξη. Η επιτυχής επιλογή εξαρτάται από το αν για το χρήστη είναι έκδηλη η συσχέτιση του συμβόλου με την έννοια, εάν το έχει αποδεχτεί, εάν μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον ίδιο με βάση τις δικές του σωματικές και νοητικές ικανότητες, εάν καλύπτει σε μεγάλο βαθμό το φάσμα των πιθανών του χρήσεων από τον ίδιο, ή εάν είναι εύκολα αντιληπτό και κατανοητό από τους συνομιλητές του.

Τα μέσα που ίσως είναι απλούστερο να χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη επικοινωνίας, είναι οι φωτογραφίες. Ακριβείς και ευδιάκριτες φωτογραφίες των οικείων προσώπων ή αντικειμένων του χρήστη αναπαριστούν συχνά με άμεσο τρόπο τον κόσμο του και φανερώνουν άμεσα σε τρίτους τις έννοιες που αναπαριστούν. Αποτελούν την λεγόμενη «προσωπική» του γλώσσα.

Όσο όμως πλούσιο και να είναι το λεξιλόγιο που προσφέρει ο υπολογιστής με εικόνες, δεν μπορεί ποτέ να πλησιάσει τον πλούτο έκφρασης που προσφέρει η γραφή. Για το λόγο αυτό, για τους χρήστες που γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή, τα στοιχεία του υπολογιστή επιλέγεται να μην είναι εικόνες, αλλά γράμματα ή λέξεις, ώστε να έχουν οι χρήστες τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τη γλώσσα στο μέγιστο βαθμό εκφραστικότητας. Όπως και με τις εικόνες, τα γράμματα και οι λέξεις δεν τοποθετούνται κατά τύχη αλλά ομαδοποιημένες, ή κατά συχνότητα εμφάνισης, ώστε να επιταχύνεται η διαδικασία επικοινωνίας. 

ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Τα άτομα με κινητικά προβλήματα πολλές φορές χρειάζονται ειδικά εξαρτήματα για τον υπολογιστή όπως πληκτρολόγια, που δεν επηρεάζονται από αδέξιους χειρισμούς του χρήστη  (όπως τρεμούλιασμα των χεριών, ασταθής κίνηση των χεριών, παρατεταμένο πάτημα των πλήκτρων ή πάτημα πολλών πλήκτρων ταυτόχρονα) αλλά και βοηθήματα για τη γραφή. Η χρήση ειδικών διακοπτών είναι εξαιρετικά βοηθητική. Τέτοιοι διακόπτες ενεργοποιούνται με εναλλακτικούς τρόπους από το άγγιγμα, όπως η κίνηση του ποδιού, του κεφαλιού, του σαγονιού ή με απλό ανοιγοκλείσιμο του βλεφάρου.

Γενικά γίνεται αρκετή προσπάθεια δημιουργίας βοηθημάτων και απλών ακόμα αντικειμένων για τη διευκόλυνση των ατόμων αυτών αν και ακόμα είναι σε πρώτα στάδια. Για παράδειγμα, παρότι πολλές μεγάλες εταιρείες παιχνιδιών μπορεί να ενισχύουν οικονομικά οργανισμούς και οργανώσεις για τη βοήθεια ατόμων με κινητικά προβλήματα, ελάχιστες παράγουν παιχνίδια ειδικά για τα άτομα αυτά.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και η αξιοποίηση των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας (ΤΠΕ)  μπορεί να αποτελέσουν ένα εναλλακτικό μέσο επικοινωνίας για όλους τους ανθρώπους. Η αλματώδη ανάπτυξη του διαδικτύου ανοίγει ένα καινούργιο κόσμο επικοινωνίας (σερφάρισμα, chats, blogs, κτλ.). Επιπλέον, η συνεχής ανάπτυξη των δικτύων ηλεκτρονικής επικοινωνίας παρέχει σημαντικές δυνατότητες και ευκαιρίες στους εφήβους και νέους με κινητικά προβλήματα να αυτό-εκπαιδευτούν μετατρέποντας τον ελεύθερο χρόνο τους– πολλές φορές είναι καθηλωμένοι σε κάποιο αναπηρικό αμαξίδιο και παρακολουθούν τηλεόραση – σε χρόνο μελέτης, αυτό-μόρφωσης και παραγωγικής εργασίας. Η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών αποτελεί τη μεγάλη πρό(σ)κληση της κοινωνίας μας για ισότιμη συμμετοχή στα πολιτιστικά και εκπαιδευτικά δρώμενα και των μαθητών με κινητικά προβλήματα. Μαθητές που λόγω των σοβαρών φυσικών αδυναμιών τους αναγκάζονται να παραμένουν στο σπίτι κατορθώνουν με τη βοήθεια του υπολογιστή να παρακολουθούν μαθήματα εξ αποστάσεως και να κατακτούν τη γνώση.

            Οι ΤΠΕ μπορούν να βοηθήσουν και στη περίπτωση που τα κινητικά προβλήματα συνοδεύουν και προβλήματα εκφοράς λόγου. Στην περίπτωση αυτή όχι μόνο μπορεί ο υπολογιστής να γίνει η “φωνή” του παιδιού αλλά με σωστές διδακτικές προσεγγίσεις να βελτιώσει την γλωσσική του επικοινωνία.

Γενικότερα η αξιοποίηση των υπολογιστών επιτρέπει στους μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες να συμμετέχουν στο εκπαιδευτικό γίγνεσθαι με πολλές πιθανότητες επιτυχίας.  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 Φύτρος Κωνσταντίνος, Η Πληροφορική στην ειδική αγωγή. 2^ο Συνέδριο στη Σύρο ΤΠΕ στην Εκπαίδευση

 Κουρουπέτρογλου Γ.-Λιάλιου Σ., Εναλλακτική και Επαυξητική Διαπροσωπική           Επικοινωνία. Αθήνα 2002.

Κρητικού Σοφία, Παλυβός Ιωάννης, Προσομοίωση πειραματικής διαδικασίας για μαθητές με κινητικά προβλήματα. 2^ο Συνέδριο στη Σύρο ΤΠΕ στην Εκπαίδευση

Κυπριωτάκη Αντώνη, Τα ειδικά παιδιά και η αγωγή τους, Εκ. Γρηγόρη, 2000.

J. Reichle, j. York and J. Sigafoos “Implementing Augmentative and Alternative Communication: Strategies for Learners with Severe Disabilities”

http://miavx1.muohio.edu/

http://www.disabled.gr/

 http://europa.eu.int/comm/employment_social/knowledge_society

 http://www.government.gr/info/society/2.html